Tajanstvena dama: Djelo Leonarda Da Vincija … ili ne?

“Bjanka Sforca” nije privukla pažnju kada je predstavljena umjetničkoj javnosti 30. januara 1998. godine.

Za posjetioce aukcije kuće “Kristi” u Njujorku, ona je bila samo još jedno uramljeno lijepo lice. Niko tada nije znao ko je ona, niti ime umjetnika koji je autor njenog portreta. U katalogu je bila zavedena kao obojeni crtež kredom i tušem na pergamentu s početka XIX vijeka, nepoznatog autora iz Njemačke koji je kopirao renesansni stil. Njujorški trgovac umjetninama, Kejt Gens, kupila je sliku za 21.850 dolara.

Cijena se nije promijenila ni gotovo 10 godina kasnije kada je kanadski kolekcionar Piter Silverman ugledao Bjankin profil u galeriji Gensove i odmah ga kupio. Crtež možda i jeste iz doba renesanse, smatrao je Silverman. Gensova je usput spomenula Leonarda da Vincija, to čarobno ime, kao autorov uzor. Silverman je vremenom počeo da se pita šta ako je lično veliki Leonardo autor ovog djela.

Da neko tek tako ušeta u galeriju i kupi crtež za koji se ispostavi da predstavlja do tada nepoznato Leonardovo remek-djelo koje možda vrijedi 100 miliona dolara, zvuči kao urbana legenda. Leonardova djela se zaista rijetko pronalaze. U vrijeme kada je Silverman kupio crtež, već 75 godina nije bila pronađena nijedna slika za koju je dokazano da je autentično djelo velikog majstora. Nije bilo podataka o tome da je tvorac “Mona Lize” uopšte koristio pergament kao podlogu za svoje radove, nije bilo kopija, niti skica. Ako ovaj crtež jeste autentični Leonardo, gdje je onda skrivan čitavih 500 godina?

Silverman je skenirao crtež i poslao ga elektronskom poštom Martinu Kempu, profesoru istorije umjetnosti na Oksfordu, inače uglednom stručnjaku za Leonarda. Kemp redovno dobija fotografije slika, ponekad i dvije nedjeljno, od ljudi koje on naziva “zaluđenicima Leonardom”, a koji su ubijeđeni da su otkrili neko njegovo nepoznato djelo.

“Moj spontani refleks je da negiram”, kaže mi Kemp. Međutim, “izuzetna životnost” mladog ženskog lica na ovom portretu učinila je da poželi da je izbliza pogleda. Otputovao je u Cirih, gdje je Silverman držao crtež u trezoru. Sa dimenzijama 33 x 23,9 centimetara, portret je otprilike A4 formata. “Kad sam ga ugledao”, priča Kemp, “naježio sam se. Nenormalan osjećaj.”

Taj početni drhtaj natjerao je Kempa da pokrene sopstvenu istragu. Pomoću multispektralnih skenera visoke rezolucije, uz asistenciju Paskala Kota, Kemp je u prostorijama kompanije “Lumiere technology” u Parizu proučavao slojeve crteža, od prvih nacrtanih linija do kasnijih restauracija. Što je Kemp više detalja zagledao svojih znalačkim okom, to je vidio više dokaza da je to Leonardova ruka – kako je kosa zgusnuta ispod trake kojom je uvezana, divno prelivanje boja, precizne linije. Osjenčeni dijelovi odaju ljevorukog slikara poput Leonarda. Izraz lica smiren, ali zamišljen, nalik na nekoga ko je prebrzo odrastao, u skladu sa Leonardovom maksimom da portret treba da otkriva “pokrete svijesti”.

Kempu je takođe bio potreban dokaz da je ovaj portret nastao za Leonardovog života (1452–1519) i da se istorijski podaci o djelu uklapaju u biografiju autora. Pergament je vjerovatno od teleće kože. Datiranjem radioaktivnim ugljenikom C-14 utvrđeno je da je napravljen između 1440. i 1650. godine. Istoriografija odjevanja ukazuje na to da žena na crtežu nosi kostim karakterističan za milanski dvor s kraja XV vijeka, sa čvrsto uvezanom kosom kakva je tada bila u modi. U to vrijeme Leonardo je živio u Milanu i radio dvorske portrete po porudžbini. Perforacija na lijevoj ivici potreta ukazuje na to da je on bio dio knjige, moguće neke koja je napravljena u čast kraljevskog vjenčanja.

Kemp je detektivskim radom stigao do imena Bjanka Sforca. Kao vanbračna kćerka milanskog vojvode, Bjanka se 1496. godine udala za Galeaca Sanseverina, komandanta milanske vojske i Leonardovog mecenu. U vrijeme kad je nastao ovaj portret, Bjanka je imala 13 ili 14 godina. Tragičnim sljedom događaja, ona je umrla nekoliko mjeseci kasnije, vjerovatno zbog komplikacija usljed vanmaterične trudnoće, što je bila česta pojava među mladim dvorskim nevjestama. Kemp je portretu dao ime “La Bella Principessa” (“Lijepa princeza”).

Kemp i Kot su 2010. godine objavili knjigu o svojim saznanjima. Nekoliko istaknutih stručnjaka za Leonarda se složilo sa njihovim zaključcima, ali neki nisu. Karmen Bambak, kustos zbirke crteža Muzeja umjetnosti “Metropolitan” u Njujorku, navela je da portret jednostavno “ne izgleda kao da je Leonardov”. Jedan drugi stručnjak smatrao je da je crtež “previše nježan”. Nadvila se sumnja da je u pitanju vrhunski falsifikat. Sve veće podozrenje razvijalo se prema iznenadnom, gotovo čudesnom pojavljivanju crteža u javnosti. Odakle se stvorio?

Kemp nije znao. I tada, kao Božjom promišlju, dobio je poruku od D. R. Edvarda Rajta, penzionisanog profesora istorije umjetnosti na Univerzitetu Južna Florida. Prateći sasvim otvorenu polemiku u javnosti, Rajt je predložio Kempu da, mada se nisu lično poznavali, odgovor potraži u Narodnoj biblioteci Poljske, u Varšavi, u knjizi čiji je naslov “Sforcijada”. Rajt je, kao stručnjak za renesansnu ikonografiju, objasnio Kempu da je riječ o luksuznom spomenarskom izdanju povodom vjenčanja Bjanke Sforce, prikladnom da se u njega uvrsti Leonardov portret.

Uz pokroviteljstvo Društva National Geographic, Kemp i Kot su otputovali u Varšavu. Kotova makrofotografija otkrila je da je iz “Sforcijade” odstranjena stranica tačno na mjestu gde bi trebalo da stoji portret. Kucnuo je čas da udjenu kopiju portreta Bjanke u otvorenu knjigu. Savršeno se uklapao. Za Kempa, to je bio presudan dokaz. “La Bella Principessa” bio je jednokratni, naručeni potret koji je Leonardo napravio za knjigu koja će stajati na polici.

Po Rajtovim riječima, knjiga je stigla u Poljsku početkom XVI vijeka kada je član porodice Sforca stupio u brak sa pripadnikom poljske kraljevske porodice. List je isječen iz knjige vjerovatno tokom njenog ponovnog koričenja u XVII ili XVIII vijeku. I tu mu se gubi trag. Zna se samo da je u jednom trenutku portret dospio u posed jednog italijanskog restauratora, čija udovica ga je kasnije prodala preko “Kristija”.

Sada su uzbudljiva vremena na postleonardovskoj sceni. Londonska Nacionalna galerija izložila je “Salvator Mundi”, Leonardovu sliku Isusa Hrista koji drži Zemljinu loptu, djelo koje je vijekovima bilo izgubljeno. U Firenci istraživači uz finansijsku podršku National Geographica tragaju za Leonardovom slikom “Bitka kod Angijarija” koja je posljednji put viđena sredinom XVI vijeka i pomoću endoskopa provjeravaju da li je slika skrivena iza nekog od zidova firentinske Stare palate.

Potvrđivanje autentičnosti umjetničkog djela starog nekoliko vijekova, naročito ako se radi o raritetnom, izuzetno vrijednom Leonardovom djelu, rijetko kada predstavlja jasan, objektivan proces. Sujete, lični ukusi i strah od sudskih parnica podjednako utiču na rasuđivanje. Da bi pridobio širu saglasnost, Kemp je svoja najnovija saznanja poslao raznim renomiranim stručnjacima. Gotovo svi oni odbili su da daju komentar, čak i  za potrebe ovog članka. “Za saglasnost je potrebno vrijeme”, priznaje Kemp, “ali ja sam sasvim uvjeren u svoj stav.” Jedno je sigurno, ako dođe taj dan da Bjanka Sforca bude okačena u muzej kao originalni Leonardo, svi pogledi će biti prikovani za nju.

Izvor: nationalgeographic.rs