Sporna normanska mapa: Ko je otkrio Ameriku?

Norvežanka Helga Instat ušla je u istoriju 1963. godine kada je na sjevernoj obali Newfoundlanda, zajedno sa suprugom, pronašla ostatke naseobine Vikinga, koja se sastoji od devet kućica i kovačnice. Metodom radioaktivnog ugljenika C14 utvrđeno je da su sačuvani artefakti u ovom naselju nastali oko 1000. godine, što odgovara vremenu kada su, prema Sagi o Eriku Crvenom, Vikinzi boravili na Vinlandu

U dugogodišnjoj debati o prvom Evropljaninu koji se iskrcao na američko tlo, krunski materijalni dokaz u prilog tezi da su Novi svijet otkrili Vikinzi predstavlja jedna srednjovjekovna mapa svijeta na kojoj je u sjeverozapadnom Atlantiku prikazan dio zagonetne zemlje Vinland. Ova mapa pojavila se u javnosti 1965. godine, kada ju je objavio Univerzitet Yale, što je svojevremeno izazvalo velike diskusije među istoričarima. Na mapi se jasno vide obrisi Evrope, Islanda, Grenlanda i takozvanog Vinlanda (“Zemlje vina”), pored koga stoji kratka, ali istorijski presudna odrednica: “Ovo je ostrvo Vinland, koje su zajedno otkrili Bjarni i Leif.”

Ako je mapa zaista nastala prije Kolumbovih putovanja, tada nema sumnje da su Vikinzi u svojim dugim brodovima plovili sve do kanadskih obala, a da su pomenuti Bjarni i Lief, nesumnjivo dva neustrašiva vikinga, prvi Evropljani koji su otkrili američko kopno. Sporna autentičnost normanske mape nagoni brojne istraživače da, pomoću najsavremenijih tehnika datiranja, ispituju starost pergamenta i mastila kojim je mapa iscrtana. Odnedavno, nalik velikoj detektivskoj istrazi, mapa se ponovo ispituje, ali su dobijeni rezultati zbunjujuće različiti.

Kopno na zapadu: Zemlja Vinland i prve vikinške posjete njenim zelenim obalama, prisutne su već vijekovima u skandinavskom folkloru, a najdetaljnije su opisane u dvije skandinavske sage, Saga o Grenlanđanima i Saga o Eriku Crvenom. Prema prvoj sagi, Bjarni Herjulfson i njegova družina plovili su oko Grenlanda, kada ih je, 986. godine, vjetar iznenada skrenuo sa kursa i odnio daleko ka zapadu. Prije povratka na Grenland, Bjarni je navodno ugledao kopno Vinland, uz koje je plovio, ali se na njega nije iskrcao. Oko 1000. godine, mladi Viking Leif Erikson, sin Erika Crvenog koji je osnovao koloniju na Grenlandu, poveo je posadu od 35 hrabrih Vikinga na zapad i pokušao da pronađe zemlju koju je slučajno ugledao Bjarni. Saga o Eriku Crvenom detaljno opisuje Leifovu plovidbu duž obala današnje Kanade i kaže da su Leif i družina prvo naišli na pustu, zaleđenu zemlju koju su nazvali Heluland (“Zemlja ravnog kamena”), a zatim ploveći južno, došli do ravne, pošumljene oblasti kojoj su dali ime Markland (“Zemlja šuma”), da bi, još dalje na jugu, stigli do tople, pitome zemlje koju su nazvali Vinland. Vikinzi su se ovdje iskrcali da bi tu podigli nekoliko kuća i istražili teren. Prema Sagi o Eriku Crvenom, Leif je bio ne samo prvi koji se ovdje iskrcao, već i prvi koji je ugledao ovu zemlju, što je kontradiktorno Sagi o Grenlanđanima, po kojoj je Bjarni zaslužan za samo otkriće novog kopna. Poslije Leifa, do obala Amerike otisnulo se još nekoliko normanskih pustolova, podstaknutih pričama o gostoljubivoj zemlji na zapadu – Leifov brat, Torvald, poveo je 1003. godine ekspediciju na Vinland i tamo proveo dvije godine, a već sljedeće, 1004. godine, Torfin Karlsefni krenuo je u kolonizatorski pohod sa grupom od 130 ljudi, ali se ova, prva kolonizacija Amerike u istoriji, neslavno okončala poslije svega tri godine. Lokalni stanovnici Vinlanda (kasnije, zbog Kolumbovih zabluda, nazvani Indijanci), isprva voljni da trguju sa markantim stanovnicima skandinavskih fjordova, postali su iznenada neprijateljski raspoloženi prema pridošlicama, prisiljavajući Torfinovu koloniju da se vrati na Grenland.

POSLJEDNJI POHOD: Posljednji zabilježni pohod Vikinga do Vinlanda, 1013. godine, predvodila je Frejdis, mračna i plahovita kćerka Erika Crvenog. Kada su u logoru na novom kontinentu izbili neki sukobi, Frejdis je, prema legendama, okrutno ubila svoja dva brata, poubijala sve žene iz ekspedicije i vratila se na Grenland. Poslije ovog putovanja krvoločne normanske princeze, nije zabilježeno da su Vikinzi ikad više posjećivali Vinland, a iza nekoliko njihovih ekspedicija ostali su samo stihovi starih saga i predanja o neustrašivim precima, koji su, tamo negdje iza ledenih talasa sjevernog Atlantika, otkrili novo kopno. Drugih, pouzdanih materijalnih dokaza o ovim normanskim podvizima skoro da nema. Zato je značajna verodostojnost mape Vinlanda, pošto je ona jedinstven artefakt koji svjedoči o pohodu na američki kontinet nekoliko vijekova prije Kolumba. U dokazivanju autentičnosti mape presudnu ulogu igra mastilo kojim je mapa iscrtana na pergamentu. Crtež na karti sastoji se od žućkastih linija koje vjerno prijanjaju pergamentu, ali i od preklopljenih crnih linija koje su počele da blijede, što bi mogao biti očigledan znak prisustva jedinjenja na bazi gvožđa, koja su upotrebljavana u srednjovjekovnim mastilima. Međutim, u mastilu je otkriven i anatas, kristal titanijum dioksida koji ljudi nisu upotrebljavali prije 1923. godine. Njegovo prisustvo u mastilu pobudilo je čitav niz skeptičnih optužbi da je mapa načinjena tek u XX vijeku, ali se sa tim zaključkom ne slažu svi stručnjaci.

Šta krije mastilo: Da li je kartu na pergamentu nekada davno nacrtao kakav iskusni normanski moreplovac u pokušaju da saznanja svojih pokoljenja o prostranstvu svijeta sačuva za budućnost, ili je njen autor samo vješt falsifikator iz XX vijeka? Diskusija o tome dodatno se rasplamsala kada su dva naučna tima skoro istovremeno objavila suprotstavljene rezultate. Po jednima, nastanak mape može se datirati u prvu polovinu XV vijeka, a prema drugima, mapa je samo – odlična prevara. Istraživači su, primjenom spektroskopije, utvrdili da jedino žućkaste linije na karti zaista sadrže anatas, čije prisustvo dokazuje da je mapa vjerovatno falsifikat. Uz to, ustanovili su da crno mastilo sadrži ugljenik, koji tokom vremena uopšte ne bi doveo do stvaranja žutih linija na crtežu. Zato su Braun i Klark zaključili da je mapa lažna i pritom, da je falsifikator na pergament odvojeno nanio dvije komponente, žutu i crnu, kako bi namjerno ostavio utisak drevnosti. U međuvremenu, analiza pergamenta, dovela je do drugačijeg zaključka. Koristeći ugljenične metode datiranja, ovaj naučni tim ustanovio je da je mapa nastala u periodu od 1411–1468. godine, što je bilo pola vijeka prije Kolumbove prve ekspedicije. Ovaj tim nije osporio rezultate svojih kolega, budući da datum nastanka pergamenta, sam po sebi nije direktan dokaz autentičnosti mape, ali je u svom radu upozorio da se u istorijskoj debati mora ozbiljno razmotriti i činjenica da je pergament sporne mape star više od pet vijekova.

Laboratorijski dokaz: Posljednje istraživanje sasvim zamagljuje ionako mutnu situaciju – prisustvo ugljenika, otkrivenog u mastilu, tvrdi se, ne znači da mastilo nije načinjeno u srednjem vijeku. Ovo bi moglo biti i uobičajeno srednjovjekovno mastilo, kome je radi bojenja u crno svojevremeno dodat ugljenik. Takođe, otkriven je i hemijski proces kojim bi se moglo objasniti sporno prisustvo anatasa, zbog koga se mapa ne može smatrati originalnom. Srednjovjekovna mastila sa željezom pravljena su od vrste željezo-sulfata, poznate kao zeleni vitriol. Ukoliko zeleni vitriol dolazi od željezne rude koja sadrži ilmenit (crni mineral FeTiO3), rezultujuće mastilo će sadržati anatas. U mapi Vinlanda uopšte nema ilmenita, međutim, laboratorijski je dokazano da se od ilmenita dobije zeleni vitriol i mastilo na bazi željeza, tako da krajnji proizvod ne sadrži ilmenit, ali se u njemu nalazi anatas. Ovo pokazuje da je anatas mogao istim, hemijskim putem, stići i na mapu Vinlanda, a da ne bude posljedica očiglednog falsifikovanja. Pored ovih jedinjenja, mastilo na karti Vinlanda u svom hemijskom sastavu ima bakar, aliminijum, cink i zlato, što je nalik uobičajenom sastavu mastila iz XV vijeka. Nažalost, njeni argumenti, iako pobijaju tvrdnje da je, zbog neodgovarajućeg sastava mastila, mapa falsifikovana, ne potvrđuju da je mapa original. Ponekad je na osnovu analitičkih istraživanja moguće ustanoviti da je neki istorijski artefakt falsifikat, ali je očigledno, vrlo teško istim putem dokazati njegovu vjerodostojnost. Debata o mapi Vinlanda će se nesumnjivo nastaviti, a najnoviji rezulati u korist autentičnosti mape, za sada raduju kolekcionare, jer se procjenjuje da bi, u slučaju da je vjerodostojna, normanska mapa mogla vrijediti 20 miliona dolara na tržištu antikviteta.

Slobodan Bubnjević

Izvor: vreme.com