Đaci na Balkanu uče različite istorije Prvog svjetskog rata

Sto godina nakon Sarajevskog atentata, u školama u bivšim jugoslovenskim republikama uče se različite verzije historije o uzrocima Prvog svjetskog rata, koje su odraz sukoba iz devedesetih.

“Ti ljudi su bili teroristi – Gavrilo Princip i ostali”, kaže za BIRN – Justice Report Salih Mehmedović dok stoji pored Latinske ćuprije u Sarajevu, gdje je mladi bosanski Srbin prije tačno 100 godina ubio austrougarskog nadvojvodu Franza Ferdinanda, a taj atentat je izazvao četiri godine razornog sukoba.
Mehmedović, inače Bošnjak, kaže da ne sumnja u to da je Srbija bila odgovorna za ubistvo. “Oni su uradili to što su uradili po naređenjima Srbije. Za rat treba da krivimo Srbiju”, ističe on.
I dok se države regiona spremaju da ovog ljeta obilježe stotu godišnjicu od izbijanja Prvog svjetskog rata, svaka od zemalja uči svoju djecu različitom tumačenju atentata koji je pokrenuo sukob.
Gavrilo Princip je u udžbenicima historije u različitim zemljama bivše Jugoslavije prikazan ili kao terorist ili kao buntovnik s razlogom – i te percepcije odražavaju savremene podjele u regionu, koji se još oporavlja od sukoba što su se desili devedesetih.
Dok su bile dio Jugoslavije, u svim tadašnjim republikama djeca su učila istu historiju. Sada svi imaju svoju verziju istine, koja je oblikovana posljednjim ratovima, i to prenose budućim generacijama.
“Nekada, dok je još postojala Jugoslavija, postojao je samo jedan diskurs o Prvom svjetskom ratu. Ta zemlja je prestala postojati prije 23 godine i diskurs je nestao s njom, zato što nove zemlje koje su nastale iz bivše Jugoslavije imaju različite percepcije prošlosti”, objašnjava Nenad Šebek, izvršni direktor Centra za demokratiju i pomirenje u jugoistočnoj Evropi, koji je analizirao udžbenike u regionu.
“Sada se prošlost prilagođava da odgovara bilo kom diskursu koji vladajuće elite u tim zemljama žele u sadašnjem trenutku”, kaže Šebek.

Nastava u BiH odražava etničke podjele
U etnički podijeljenoj Bosni i Hercegovini ne postoji općeprihvaćeno stanovište o Principu i o uzrocima Prvog svjetskog rata. Srpska djeca uče drugačije tumačenje historije u odnosu na svoje vršnjake Bošnjake i Hrvate. Za Bošnjake i Hrvate, Princip je bio politički atentator koji je imao podršku Beograda. Za Srbe u BiH, atentat je služio samo kao izgovor za Austro-Ugarsku i Njemačku da izvrše vojnu agresiju na Srbiju. Niz događaja bit će organiziran u Sarajevu, uključujući izložbe, koncerte i susrete mladih mirovnih aktivista iz cijelog svijeta. U sredinama u kojima pretežno žive Bošnjaci, kao što su Sarajevo, područje Bihaća i Zeničko-dobojski kanton, u udžbenicima se naglašavaju Principove veze sa Srbijom.
U udžbeniku iz koga se uči u Sarajevu, kaže se da su Principovu Mladu Bosnu “podržavale tajne organizacije iz Srbije”, dok udžbenik u Bihaću navodi još direktnije da je zavjerenike “podržavala Srbija”. Knjiga iz historije u Zenici opisuje Mladu Bosnu kao “terorističku organizaciju”. Udžbenik historije koji koriste hrvatski učenici u BiH, također opisuje Mladu Bosnu kao “terorističku” grupu.
Međutim, u Republici Srpskoj, Mlada Bosna je jednostavno opisana kao “organizacija”, a u udžbenicima se naglašava da je Austro-Ugarska “iskoristila” atentat na Franza Ferdinanda “da bi okrivila Srbiju” i proglasila rat. Ne iznenađuje to što je ovakav opis početka sukoba sličan onome koji se nalazi u udžbenicima u Srbiji. Profesor historije iz Banje Luke Željko Vujadinović kaže da u Bosni “vidimo kako se sadašnja politička shvatanja projektuju na prošlost”. Tvrdnje da je Mlada Bosna bila “predratna Al-Kaida” rezultat su sukoba devedesetih, naglašava on.
Profesor historije iz Sarajeva Zijad Šehić slaže se da se, kao rezultat sukoba u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine, prekraja prošlost. Tek nakon raspada Jugoslavije Princip se opisuje kao srpski nacionalist, a ne kao borac za ujedinjenje Jugoslavije, navodi on. “Sada kada više nema Jugoslavije, njegova djela se gledaju mnogo uže i on je ponovo rođen kao srpski junak”, kaže Šehić.

Srbija ističe austrougarske “ratne zločine”
Srpska pravoslavna crkva, istovremeno, za Pricipa kaže da je nacionalni heroj. “Gavrilo Princip je samo branio slobodu i svoj narod”, svojevremeno je izjavio mitropolit Amfilohije. Građani u Ulici Gavrila Principa u Beogradu uglavnom smatraju da Srbija nije izazvala Prvi svjetski rat. “Srbija je bila iscrpljena nakon dva balkanska rata [1912. i 1913. godine] i nije željela rat 1914. Veliki rat je bio rezultat imperijalističkih težnji Austro-Ugarske i Njemačke”, kaže urednik na sajtu Aleksandar Dašić. “Krivica za Prvi svjetski rat treba da bude na Austro-Ugarskoj i njenoj imperijalističkoj težnji da zauzme čitav Balkan. Srbija ne bi trebala imati bilo kakvu odgovornost za Principa”, kaže prodavačica Jelena Čebić.

U udžbenicima u Srbiji tvrdi se da je uzrok Prvog svjetskog rata bila “borba velikih sila za ekonomsku kontrolu i dominaciju nad Evropom”. U knjizi za historiju navodi se da je Austro-Ugarska “iskoristila” Sarajevski atentat kao izgovor za “dugo željeni” rat protiv Srbije, “iako srpska vlada nije bila odgovorna za atentat”. Gavrilo Princip je jednostavno opisan kao “mladi Srbin iz Bosne”. “Princip je pripadao pokretu Mlada Bosna i vjerovao je da se atentatima i ličnom žrtvom može promijeniti austrougarska politika prema Srbima i ostalim Južnim Slavenima”, piše u knjizi. U poglavlju o Prvom svjetskom ratu istaknute su herojske pobjede Srbije i Crne Gore tokom rata, a značajno mjesto je dato i navodnim ratnim zločinima Austro-Ugarske. “Austrijska vojska je počinila stravične zločine nad srpskim civilima”, piše u udžbeniku, uz detaljne opise masovnog odvođenja u logore, spaljivanja sela, mučenja civila i zabrane srpskih nacionalnih simbola i ćiriličnog pisma. Profesorica Univerziteta u Beogradu Dubravka Stojanović, međutim, tvrdi da se historija Prvog svjetskog rata tumači “u kontekstu nacionalističkog mita i tumačenja vlastite nacije kao one koja se žrtvovala”. Princip je zloupotrijebljen kao sredstvo za promociju vladajuće ideologije, kaže Stojanović. “U Miloševićevo doba, ispod njegove slike je prvi put pisalo – srpski junak”, kaže ona.

“Toga više nema, ali se piše da je on bio srpski nacionalist, iako je on sam za sebe rekao da je jugoslavenski nacionalist”, zaključuje profesorica Stojanović.

Hrvatska krivi srpski ekspanzionizam. U školama u Hrvatskoj se, međutim, uči da je Srbija kriva za izbijanje rata, zbog želje da proširi svoju teritoriju i podržavanjem terorista. U udžbenicima historije u Hrvatskoj se tvrdi da je Srbija među odgovornima za izbijanje Prvog svjetskog rata. Dok se potvrđuje da je Austro-Ugarska željela osigurati kontrolu nad jugoistočnom Evropom, u udžbeniku historije za četvrti razred srednje škole kaže se da je Srbija “željela teritorijalnu ekspanziju nad područjima koja su bila pod otomanskom vlašću do balkanskih ratova i nije bila zadovoljna austrougarskom aneksijom Bosne i Hercegovine, zbog srpskih teritorijalnih pretenzija prema Bosni i Hercegovini”.
Mlada Bosna je opisana kao grupa koja je sprovodila “nelegalne terorističke akcije” i koja je željela da Srbija preuzme kontrolu nad Bosnom i Hercegovinom radi stvaranja “Velike Srbije”.
“Tajna organizacija pod nazivom ‘Ujedinjenje ili smrt’ (poznata i pod imenom ‘Crna ruka’) osnovana je u Srbiji 1911. godine, sa misijom ostvarivanja velikosrpskih ciljeva kroz terorističke aktivnosti”, navodi se u knjizi.
“Cilj organizacije, koji je definisan u njenom statutu, bilo je ‘ujedinjenje Srba’”, stoji u knjizi.
Historičar Martin Previšić tvrdi da se tema o planu stvaranja “Velike Srbije” provlači kroz hrvatske udžbenike počevši od 19. stoljeća, pa kroz oba svjetska rata, sve do historije bivše Jugoslavije.
“Ta linija također vodi do 1991. godine i ‘Domovinskog rata’ [protiv srpskih snaga od 1991. do 1995. godine]”, rekao je on.
Pojedini roditelji koji su se zatekli na Trgu kralja Tomislava u Zagrebu, međutim, nisu ubijeđeni da je Srbija odgovorna.
“Ideja o oslobođenju od Austro-Ugarske je bila legitimna, iako je i dalje teško posmatrati Gavrila Principa kao heroja”, rekla je Draženka Kosić.
Kosovo ostaje neutralno uprkos ratu 1999. godine. Roditelji u Prištini, međutim, koji imaju živa sjećanja o nasilnoj represiji Beograda nad kosovskim Albancima, ističu da je srpska agresija definitivno uzrok izbijanja Prvog svjetskog rata.
“Cijeli svijet je patio zbog Srbije”, kaže jedan od stanovnika Prištine Ajvaz Abazi.
“Srbija je povrijedila mnoge ljude, kao i one sa Kosova, tako da prirodno oni pridaju veliki značaj vlastitim zločincima [kao što je Princip]”, kaže Xhevdet Hoxha.
Međutim, djeca na Kosovu zapravo uče verziju historije koja i dalje podsjeća na narativ iz udžbenika iz vremena stare Jugoslavije, u kojima je Srbija prikazana uz određene simpatije kao zemlja koja je pokušala izbjeći rat.
Odjeljak o Prvom svjetskom ratu, napisan nakon sukoba Oslobodilačke vojske Kosova i srpskih snaga 1998. i 1999. godine, opisuje Principa kao “srpskog nacionalistu” umjesto kao jugoslavenskog, ali ne optužuje Srbiju da je kriva za početak rata.
Opisujući austrijski ultimatum upućen Srbiji nakon ubistva Franza Ferdinanda, udžbenik sugerira da je Beograd imao valjan razlog za odbijanje ultimatuma.
“Za Srbiju bi prihvatanje takvog zahtjeva značilo gubitak nezavisnosti”, piše u knjizi.
Arben Arifi sa kosovskog Instituta za historiju kaže da postoji praktičan razlog za relativno blagonaklono tumačenje uloge Srbije.
“Autori koji su pisali udžbenike historije prije i poslije proglašenja nezavisnosti jesu manje-više isti”, kaže Arifi.
Međutim, Shkelzen Gashi, politolog sa specijalizacijom iz historije, tvrdi da su udžbenici na Kosovu puni “netačnih podataka, laži i falsifikata, koji umnogome stvaraju sumnju među učenicima kada je riječ o Srbiji”.
“Srbija nije direktno optužena [za početak rata], ali jeste indirektno, navođenjem da je rat počeo zbog atentata na Franza Ferdinanda, koji je počinio pripadnik ove srpske organizacije, Gavrilo Princip”, kaže Gashi.
Makedonija optužuje velike “imperijalističke” sile
Udžbenici u Makedoniji rat opisuju kao “prvi svjetski imperijalistički rat” i fokusiraju se na podjelu makedonske teritorije koja je uslijedila. Makedonci, inače, za ekspanzionizam krive susjednu Bugarsku, a ne Srbiju.
Makedonski historičar Novica Veljanovski također je spreman Srbiju osloboditi krivice. “Nije dokazano da je srpska država imala namjeru ili plan da ubije nadvojvodu Franza Ferdinanda”, objašnjava on. “Srbija se ne može kriviti za početak rata.”
U makedonskim udžbenicima navodi se da su Austrija, Italija i Njemačka bile podstrekači, a da su atentat iza kojeg stoji Principova “tajna revolucionarna organizacija” iskoristile kao izgovor.
“Austro-Ugarska je iskoristila ovaj događaj da optuži Srbiju za organizovanje atentata, a Beogradu je poslala ultimatum sa gotovo neprihvatljivim uslovima”, navodi se u knjizi.
Bugarska se optužuje za sprovođenje “ekspanzionističke politike” i ulazak u rat “kako bi osvojila čitavu Makedoniju”.
Mnogi u glavnom gradu Makedonije, Skoplju, također ne krive Beograd za izbijanje Prvog svjetskog rata.
“Zašto Srbija? Ne. Svi znaju da je atentat koji je izvršio [Princip] iskorišten samo kao izgovor za početak rata”, kaže jedan stanovnik Skoplja, Slavjan Radenski. “Čitava zemlja se ne može kriviti za djelo jednog čovjeka”, kaže Milanka Malinova.
Nema nade za zajedničku istinu?
U Sarajevu, na mjestu na kome je prije 100 godina ubijen Franz Ferdinand, obični građani kažu da ih ne brine to šta đaci uče o Prvom svjetskom ratu.
“Ne znam i ne interesuje me”, kaže Adnan Tepić. “Trebali bismo zaboraviti tako daleku prošlost.”
Drugi tvrde da bi trebalo učiti samo činjenice, bez ikakve pristrasnosti. “Trebali bismo učiti djecu da se desio atentat, ali bi trebalo da ostavimo svakom pojedincu da nađe vlastito tumačenje”, smatra Atija Mašić.
Međutim, kako se približava godišnjica, gotovo da nema nade da će različite etničke i političke grupe na Balkanu pronaći zajedničko viđenje uzroka Prvog svjetskog rata, kaže profesor historije Zijad Šehić.
“Nikada nećemo postići saglasnost po tom pitanju. Viđenja su suviše različita”, kaže Šehić i zaključuje: “Nikada neće biti zajedničke istine.”

Izvor: klix.ba